Opnun í Listasafninu á Akureyri -SYNTAGMA-

Laugardaginn 19. maí kl. 15 verður sýningin SYNTAGMA opnuð í Listasafninu á Akureyri á vegum Sjónlistamiðstöðvarinnar, hinnar nýju samtímalegu menningarstofnunar Akureyrarbæjar sem tók til starfa um síðustu áramót og er því stofnunin sem slík aðeins tæplega fimm mánaða gömul. Sýningin á sér langan og flókinn aðdraganda sem hófst með einu símtali þegar sjónlistastjóri sjálfur hafði sambandi við safnstjóra Listasafns Reykjavíkur og óskaði eftir því að fá að sýna einn umdeildasta listamann heims í dag, Spánverjann Santiago Sierra. En sýning listamannsins lá þá einmitt á teikniborði safnstjórans, en sú nöturlega sýning sem boðið var upp á í Listasafni Reykjavíkur nú í ársbyrjun er eflaust mörgum í fersku minni.
 
Fjótlega rann það upp fyrir sjónlistastjóra að full ástæða væri til að tengja alþjóðlegan en afar misvísandi „boðskap“ Santiago Sierra inn í íslenskan veruleika og upphófust þá miklar bollaleggingar. Til að gera langa sögu stutta var niðurstaða hans sú, að réttast væri að fá til samstarfs við sig þrjá býsna ólíka myndlistarmenn, sem eiga það þó sameiginlegt að teljast mjög pólitískt þenkjandi. Hér eru þrjár kynslóðir leiddar til öndvegis í mið- og austursal Listasafnsins á Akureyri, en þær eru; aldursforsetinn Hildur Hákonardóttir, Ósk Vilhjálmsdóttir, fulltrúi gósentíma eftirstríðsáranna, og Steinnun Gunnlaugsdóttir, ein af hinum ungu og fífldjörfu valkyrjum okkar Nýja Íslands. Þess má geta að Steinunn er einn nímenninganna í dómsmáli ríkissaksóknara sem síðar var sýknuð af flestum ákæruliðum. Steinunn kallar sig stundum Súrkúlu Aragrúadóttur, kannski til að gefa til kynna að hún er að einhverju leyti afrakstur afbakaðs undaneldis —„súrsuð agúrka aragrúa karlmanna“— en þetta er vitaskuld bara ágiskun.
 
Einn erfiðasti leikurinn í huga sjónlistastjóra var að festa ekki sýninguna niður í neinar fyrirframgefnar formúlur, heldur halda öllum möguleikunum stöðugt opnum og lifandi fram á síðustu stundu. Í því skyni dró hann sig algjörlega í hlé eftir að hafa tengt þessa sýnendur saman, svo þeir gætu ráðið sínum ráðum, bæði sameiginlega og hver í sínu horni, því samskipti þeirra fóru mestmegnis fram í gegnum tölvupósta þar sem Hildur býr í Ölfusi, Ósk í Reykjavík og Steinunn var á flandri milli Spánar og Grikklands. Sjónlistastjóri flækti málin enn frekar með því að leita á náðir „fræðilegra karlamanna“, sem skyldu hafa það hlutverk með höndum að hlusta á hvað fram færi á milli Hildar, Óskar og Steinunnar til að túlka skoðanir þeirra og sköpunarferli, án þess þó að blanda sér á nokkurn persónulegan eða fræðilegan hátt inn í þeirra mál, Síst af öllu vandamál. Við og við setti sjónlistastjóri sig aftur inn í málin þegar dofna tók yfir samskiptunum hjá listamönnunum. Sem dæmi má nefna, að upp komu á milli 20 og 30 tillögur að titli sýningarinnar, sem að endingu hlaut heitið Syntagma. Sýningin dregur nafn sitt af grísku stjórnarskránni sem heitir eftir þingtorginu í miðborg Aþenu þar sem mesta ólgan hefur átt sér stað í landinu. Þar framdi 77 ára gamall karlmaður sjálfsmorð vegna örbyrgðar ekki alls fyrir löngu.
 
Þessar þrjár listagyðjur, Ósk, Steinunn og Hildur, fóru að lokum sínar eigin leiðir, enda þótt sú elsta og reyndasta, Hildur, hafi eitt sinn spurt að því í tölvupósti hver eiginlegur faðir sýningarinnar væri. Svaraði sjónlistastjóri því til að hann vissi það ekki svo gjörla og neitaði faðerninu nema lögð yrðu fram haldbær rök í málinu — ekki dygði minna til en (andlegt) DNA próf. Það er því enn á huldu hver sýningarstjórinn er og kallast hann því „Enginn Sko Sérstakur“. Framlag þessara þriggja kvenna er ægifagurt og sameiginlega mynda þær ótrúlega djúpan og magnaðan seið. Þetta er þeirra sýning, ekki sýningarstjórans, ekki karlmannsins sem skrifaði sýningarskrána og ekki heldur einkasýning Santiago Sierra. Hann er gestur á þessari sýningu og er því öllum verkum hans, sem handvalin voru inn á sýninguna, haldið vandlega einangruðum í vestursal Listasafnsins. Þannig er Sierra slitinn úr samhengi við verk hinna listamannanna á sýningunni sem vísa í hann, eða vísa ekki í hann, hér og þar með sínum hætti eins og þeim þóknast.
 
Höfundur textans í sýningarskránni, sem birtur verður aðeins sem vefskrá á heimasíðu Sjónlistamiðstövarinnar, er Magnús Sveinn Helgason (f. 1974), sem að lokum axlaði einn þá ábyrgð að sigla milli skers og báru í umfjöllun sinni um konurnar þrjár og Sierra. Í BA ritgerð Magnúsar fjallaði hann um peningastefnu á Íslandi á kreppuárunum, MA ritgerð hans var um Bændaflokkinn íslenska og Doktorsritgerðin var um upphaf neyslusamfélags í Svíþjóð og sænsku samvinnuhreyfinguna frá ofanverðri nítjándu öld til 1939. Magnús hefur á undanförnum árum kennt hin ýmsu námskeið í sögu á háskólastigi og þess fyrir utan skrifað um sögu fjármagnsmarkaða og kauphalla. Magnús var starfsmaður Rannsóknarnefndar Alþingis og er höfundur fimmta viðauka við skýrslu nefndarinnar.

Til að draga saman inntak sýningarinnar, mætti segja að hún varpi fram verufræðilegum og þekkingarfræðilegum spurningum á borð við mörk merkingar og merkingarleysis, samspilið milli samhengis og kerfis, reglu og óreiðu. Hún spyr einnig aðkallandi spurninga um þessa gjá, eða öllu heldur tómarúm, milli ólíkra þekkingarsviða; á milli vísinda og lista, kapítalisma og viðtekinna viðskiptahátta, náttúrunnar og innsta eðli mannsins og krefst svara við því hver ráði eiginlega yfir óskráðum siðareglum samfélagsins eftir að kirkjan glataði að mestu því áhrifavaldi á vesturlöndum. Síðast en ekki síst knýr sýningin fast á dyr allra skapandi myndlistarmanna: Hvað gerir listamann að listamanni, hver hefur fært þeim það vald að þeir geti kallað sig myndlistarmenn og sýnt á listasöfnum, þegið styrki og gert tilkall til þess að opinberir aðilar kaupi af þeim listaverk? Hvert er innsta eðli listamannsins og hvernig er það frábrugðið eðli annarra manna? Sýningin er afar upplýsandi um ýmislegt sem tengist leyndardómum listarinnar og það á mjög áþreifanlegan hátt. Eða skyldi allt efni vera ekkert annað en innantóm hugmynd? Hún fær okkur vonandi til að hugleiða hvert hlutverk listarinnar er, sem lifandi og mótandi spegils á lífsviðhorf og hegðun jafnt karla sem kvenna í garð hvers annars. Og þar með ytra útlit samfélagsins í heild, sjálfsímynd þjóðarinnar — sjálfa þjóðarsálina — sem hoppar og skoppar eftir þessum samtvinnaða tilfinningalega og vitsmunalega hjartslætti.
 
En þá kann einhver að spyrja: Hvað með hið margumtalaða plastmál, sem margfrægt er orðið? Því er til að svara, að málið er í vinnslu. Málið hefur undið mjög upp á sig og allur málrekstur þess vegna orðinn ansi margslunginn. Sjónlistastjóri verður samt ekki með neinar óþarfa málalengingar. Hann mun taka fast á málum og svara öllum þeim sem efast hafa um málið, með beinum eða óbeinum hætti, er fram líða stundir.
 
Veggspjald Syntagma sýningarinnar hefur að geyma ljósmynd af dularfulla tvöfalda plastmálinu með varalitafari forsetisráðherra Íslands, sem fellur eins og flís við rass inn í það stóra samhengi sem sýningin er. Hvort þetta er „alvöru listaverk“ eða ekki mun tíminn (sem er mjög afstæður) leiða í ljós. Áður en langt um líður fæst kannski ennþá betra svar við því hvort um er að ræða „bruðl á almannafé“ og/eða einhverja „stæla“ við myndlistarmenn. Í því sambandi má þess geta, að markaðsfróðir menn með vit á nútímalegum auglýsingaaðferðum telja að plástmálið hafi skilað sem jafngildir allt að 35 milljóna króna kynningarátaki á hinni nýju Sjónlistamiðstöð. Það verður að teljast harla góð ávöxtun á 105 þúsund krónum, sem runnu allar til langveikra barna (þótt mörgum sé greinilega alveg sama um það). Til samanburðar, þá kostar heilsíðu auglýsing á bls. 3 í Morgunblaðinu 486.360 krónur.
 
Aðrir hafa spurt, hvort verið sé að gera lítið úr forsætisráðherra af því að hún er ekki aðeins kona heldur líka lesbía og þar af leiðandi hlýtur sjónlistastjóra að vera sérstaklega í nöp við samkynhneigt fólk, ekki bara konur. Slíkar ásakanir afhjúpa einungis afbakaðan hugsunarhátt og sorglega þröngsýni viðkomandi aðila, sem hefðu gott af því að skreppa úr torfkofa hugarfarsins og fá sér dálítið frískt loft. Sjónlistastjóri hefur að sjálfsögðu sínar eigin persónulegu kynhvatir eins og allir aðrir, sem eru auðvitað hans einkamál, en hann hefur ekkert upp á samkynhneigt fólk að klaga, þvert á móti er hann alveg einstaklega „líbó karlmaður”, enda stóð hann fyrir sýningunni Losti 2000 (árið 2000) þar sem margir af þekktustu samtímalistamönnum þjóðarinnar, konur og karlar, viðruðu kynhvötina — alla skömmina eins og hún lagði sig.
 
Sjónlistastjóri er aftur á móti eitt stórt spurningarmerki þegar kemur að áhuga SUS á plastmálinu, á því að Samband Ungra Sjálfstæðismanna í Valhöll væri svo stórhrifið af málinu að þaðvildi kaupa það á helmingi hærra verði en það var selt á í upphafi. Vörður, félag ungra sjálfstæðismanna á Akureyri, fann málinu aftur á móti allt til foráttu, eins og sjá mátti í innsendri grein á síðum Morgunblaðsins aðeins nokkrum vikum síðar. Formlegt tilboð SUS, sem taldi að plastmálið hefði mikið menningarlegt gildi, var þó afdráttarlaust hafnað af sjónlistastjóra. En hvað er eiginlega í gangi, tilheyrir þetta fólk ekki sama Sjálfstæðisflokknum? Aftur á móti virtust Ungir jafnaðarmenn taka gleði sína á ný þegar sjónlistastjóri hafnaði tilboði SUS og héldu þeir listsýningu á öllum þeim málum sem ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur hefur klárað og kölluðu gjörninginn „Mál málanna.“ Var sjónlistastjóri formlega beðinn um að veita blessun sína á þau mál sem ríkisstjórnin hefur sjálf lagt blessun sína yfir og varðveita öll hennar afgreiddu mál í sjálfri Sjónlistamiðstöðinni. Þessari málaumleitan var einnig hafnað af sjónlistastjóra, sem virti þó listrænan ásetning samfylkingarfólks mikils og gaf þeim rós í hnappagatið þegar hann sá marga af helstu þingmönnum flokksins varalita sig og dreipa á vatni úr hvítum plastmálum. Þessir þingmenn hafa þó alltént húmorinn í lagi og er það góðs viti.
 
Plastmálið skelfilega (og undursamlega) verður aðeins til sýnis í tvo daga í fyrrverandi kæliklefa vestursalar Listasafnsins á Akureyri og vandlega aðgreint frá framlagi hins listafólksins (Listasafnið var upprunalega reist sem mjólkursamlag KEA árið 1939). Hægt verður að skoða tvöfalda plastmálið í allri sinni dýrð á opnunardaginn kl. 15-18 og aftur sunnudaginn 20. maí kl. 13-17. Þetta verður í eina skiptið sem plastmálið verður ókeypis til sýnis á Akureyri og er öll myndataka stranglega bönnuð.
Þessu máli er langt frá því að vera lokið. Það er ekki dautt, heldur sprelllifandi.
 
Hægt verður að kaupa einstök plaköt af tvöfalda plastmálinu í tengslum við Syntagma, sem prentuð verða að hámarki í 333 tölusettum og „árituðum“ eintökum. Lítur sjónlistastjóri svo á að um fjölföldun sé að ræða á orgínal listaverkinu með varalitafari forsætisráðherrans og efast ekki eitt andartak um að þetta sé bæði höggheld og afskaplega eiguleg fjárfesting.
 
Þessu máli er langt frá því að vera lokið. Það er ekki dautt, heldur sprelllifandi
 
Á opnunum Listasafnsins hefur lengi verið til siðs að veita áfenga drykki eins og hjá öllum öðrum alvöru listasöfnum. En nú bregður út af vananum og verður gestum að þessu sinni boðið upp á tært vatn úr hreinni og ískaldri fjallalind og það í nákvæmlega eins plastmáli og forsætisráðherrans, nema hvað þau verða einföld en ekki tvöföld. Hvort fólk líti svo á að það sé að drekka úr „kópíum“ af plastmáli Jóhönnu eða kjósi að túlka það alfarið sem sitt einkamál, verður hver og einn að gera upp við sig.
 
Um níu mánuðum, fjölda funda og hundruðum tölvupósta síðar blasir árangurinn við: Gríðarlega snúin og umhugsunarverð sýning sem mikið er í lagt og sem ekki verður afgreidd með neinum einföldum hætti. Sýningin stendur til 8. júlí og er opin kl. 13-17 miðvikudaga til sunnudaga.
 
Hildur Hákonardóttir er fædd árið 1938 í Reykjavík. Hún útskrifaðist úr Myndlista- og handíðaskóla Íslands árið 1968 og stundaði framhaldsnám við Edinburgh College of Art frá 1968-69. Hildur var meðlimur í SÚM hópnum og skólastjóri Myndlista- og handíðaskólans á árunum 1975-78. Auk þess að stunda list sína og taka virkan þátt í kvennabaráttunni, hefur hún unnið ýmis stjórnunarstörf og m.a. sem stjórnarformaður ullarvinnslunnar Þingborgar. Auk teikninga hefur Hildur mikið unnið listsköpun sína í textíl.

Ósk Vilhjálmsdóttir er fædd árið 1962 í Reykjavík. Hún útskrifaðist úr Myndlista- og handíðaskóla Íslands 1986 og stundaði framhaldsnám við Hochschule der Künste í Berlín á árunum 1988-1994. Ósk hefur haldið fjölda einkasýninga og tekið þátt í samsýningum, bæði hér heima og erlendis. Hún hefur verið virk í baráttu fyrir umhverfismálum, meðal annars gegn Kárahnjúkavirkjun, en hún er einn stofnenda Framtíðarlandsins. Verk Óskar, sem oft eru á mörkum innsetningar og málverksins, fjalla mörg hver um hnattvæðinguna og náttúruna, samspil manns og náttúru, neysluhyggju og kapítalisma.

Steinunn Gunnlausdóttir er fædd árið 1983 í Reykjavík. Hún útskrifaðist úr Listaháskólanum árið 2008. Steinunn hefur á síðustu árum unnið fjölda verka með blandaðri tækni, innsetningar og gjörninga, bæði ein og í ýmsum listahópum og tvíeykjum. Verk Steinunnar einkennast af flugbeittum skotum á stofnanir og gildi samfélagsins, náttúruspjöll og eyðileggingu kapítalismans og stórfyrirtækjanna sem vinna á þeim forsendum, ekki síður en hræsni og skinhelgi okkar (smá)borgaralega samfélags. Steinunn hefur verið virk í starfi hinnar róttæku umhverfisverndarhreyfingar Saving Iceland, en hún er einn hinna svokölluðu nímenninga úr búsáhaldabyltingunni sem að ofan er getið.

Santiago Sierra er fæddur árið 1966 í Madríd. Sierra, sem hefur mikið starfað á Spáni og í Mexíkó, er einn af framsæknustu og umdeildustu myndlistarmönnum Spánar. Í verkum sínum tekst Sierra á við spurningar um ójöfnuð og réttlæti í hinu kapítalíska þjóðskipulagi, samskipti „suðursins“ og „norðursins“, eðli listarinnar og hvaðan siðgæðið er sprottið. Sierra hefur haldið ótal einkasýningar á undanförnum árum, auk þess að taka þátt í fjölda samsýninga. Sierra hefur meðal annars verið fulltrúi Spánar á Feneyjartvíæringnum og hefur hann verið sýndur í mörgum af helstu listasöfnum og nútímalistagalleríum heims. Sierra kom til Íslands í janúar og framkvæmdi hann gjörninga í fjóra daga víðsvegar um Reykjavík í tengslum við heimsreisu á verkinu “NO Global Tour”. Skildi hann eftir sig skúlptúr fyrir framan Alþingishúsið, „Minnismerki um borgaralega óhlýðni“, sem er stór bergmoli klofinn í herðar niður eftir endilöngu af massífum keilulaga stálfleyg.